بسته اقتصادي پيشنهادي ١+٤ كه همه منتظر آن بودند سرانجام پس از چكش‌كاري‌هاي اوليه در نشست‌هاي كارشناسي روز پنجشنبه و نشست وزراي خارجه ايران و كشورهاي باقيمانده در برجام در روز جمعه به تهران بازگردانده شد. نگاه‌ها به اين بسته تا حدود بسيار زيادي تحت تاثير اظهارات حسن روحاني، رييس‌جمهور و محمد جواد ظريف، وزير خارجه كه پيش از آغاز نشست‌هاي روز جمعه صورت گرفته بود، قرار گرفت. صفت‌هايي مانند ناكافي و مايوس‌كننده كه براي بسته پيشنهادي به كار گرفته شدند در رسانه‌هاي داخلي مصرف بيشتري پيدا كردند اما اندك اندك با گذشت چندساعت از پايان كار وزرا در هتل كوبرگ، تحليل‌ها شكل و شمايل واقع‌بينانه‌تري به خود گرفتند. بيانيه قرائت شده توسط فدريكا موگريني، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا به گواه بسياري از كارشناسان در حقيقت مجموعه‌اي از وعده‌ها و تعهدهاي كلي بود كه مكانيسم‌ها و چند و چون اجراي آن بايد در رايزني‌هاي كارشناسي ميان ايران و ١+٤ مشخص شود. در حقيقت مي‌توان گفت كه ايران و ١+٥ يك بار در ژانويه سال ٢٠١٦ يعني چندماه پس از حصول توافق هسته‌اي وارد مرحله اجرا شدند و يك بار هم در جولاي سال ٢٠١٨ با تركيب ١+٤ و دو ماه پس از خروج امريكا از برجام. گفته مي‌شود كه وزراي خارجه ١+٤ در نشست رو در رو و پشت درهاي بسته با محمدجواد ظريف، مكانيسم كلي اجراي تعهدها و طرح‌هاي خود براي منتفع شدن ايران از باقي ماندن در برجام را ارايه كرده‌اند و از اين پس ايران بايد نحوه اجراي اين تعهدها را محك بزند و ببيند كه آيا از آن رضايت دارد يا خير. وزير خارجه ايران در وين مطالبه‌ها و توقع‌هاي تهران از كشورهاي باقي مانده در برجام را به صراحت اعلام كرده و با بسته‌اي با پرانتزهاي باز به تهران آمده تا نكته‌هاي مثبت و منفي كه در مقام اجرا مشخص خواهند شد را براي عيب‌يابي به مذاكرات كارشناسي ارجاع دهد. در حالي كه مقام‌هاي ايراني پيش از نشست وزراي ايران و ١+٤ چارچوب‌هاي ارايه شده در بسته را راضي‌كننده نخوانده بودند، يك منبع آگاه به «اعتماد» مي‌گويد كه در نشست‌هاي دو و چندجانبه در وين علايم مثبت براي پيشبرد همكاري‌هاي اقتصادي تهران حتي در صورت بازگشت تحريم‌هاي ثانويه امريكا ديده شده و در حوزه سياسي نيز طرف مقابل اراده قوي را براي ايستادن در برابر اقدام يكجانبه امريكا در خروج از برجام به نمايش گذاشته است.
محمد جواد ظريف در گفت‌وگوي خود با خبرنگاران پس از پايان نشست وزراي ايران و ١+٤ اعلام كرده بود كه مذاكرات وين يك گام به پيش بود. به نظر مي‌رسد كه انتظارها از اين دور مذاكرات نيز بايد در همين اندازه باشد و دستاورد نخستين رايزني‌هاي ايران و ١+٤ در سطح وزرا پس از خروج امريكا از برجام را نه بايد يك شكست و نه يك دستاورد فوق‌العاده دانست. درهاي مذاكره ميان ايران و ١+٤ همچنان باز است و البته طرف ايراني نيز مي‌گويد سيگنال‌هاي مثبت كافي براي ادامه روند را دريافت كرده است.
طرح ايده‌هاي خلاقانه در وين
٢٤ ساعت پس از پايان نشست وزراي خارجه ايران و ١+٤ در وين، تحليل‌هاي رسانه‌هاي غربي بر اجماع اعضاي باقي مانده در برجام بر اجراي تعهدات خود با وجود بازگشت تحريم‌هاي ثانويه امريكا تاكيد داشتند. خبرنگار وال‌استريت‌ژورنال مستقر در بروكسل كه خود را براي پوشش نشست روز جمعه به وين رسانده بود در حالي كه پس از قرائت بيانيه توسط فدريكا موگريني در توييتر خود نوشته بود بيانيه چيزي بيش از تكرار كليات نبود و به نظر مي‌رسد كه اروپا در حال خريد وقت است، چندساعت پس از بازگشت وزرا به پايتخت‌هاي‌شان نوشت: هرچند كه در بيانيه امروز نبود جزييات اجرايي براي تعهدات كاملا مشخص بود اما برخي از مقام‌هاي حاضر در جلسه مي‌گويند كارهاي بسيار جدي در رايزني‌هاي وزرا صورت گرفته و ايده‌هاي بسيار خلاقانه‌اي هم مطرح شده كه در سايه آن مسائل بانكي و پرداخت پول نفت ايران ادامه پيدا خواهد كرد.
نه پايكوبي كنيد نه مرثيه‌خواني
برخي از مقام‌هاي اروپايي و امريكايي نيز در توييترهاي خود تاكيد كشورهاي باقي مانده در برجام بر اجراي بي‌چون و چراي تعهدهاي خود را مورد استقبال قرار دادند. هماهنگ‌كننده سابق وزارت خارجه امريكا در مذاكرات هسته‌اي با ايران نيز در توييتر خود درباره نتيجه مذاكرات اخير وين نوشت: ديپلماسي در حال پيگيري ميان ايران و ١+٤ بسيار پيچيده است و كساني كه كلي بودن بيانيه را بهانه‌اي براي جشن و پايكوبي و يا مرثيه‌خواني مي‌دانند دركي از اين نوع ديپلماسي ندارند. بيانيه‌اي كه توسط موگريني قرائت شد نشان مي‌دهد كه اعضاي باقيمانده در برجام كار بسيار خوبي را پيش برده و اختلاف‌ها را به حداقل رسانده‌اند. اجرايي شدن اين تعهدها به زمان و البته انعطاف‌پذيري طرف مقابل بستگي دارد اما اصلي‌ترين سوال اين است كه آيا ايران در اين مقطع مي‌تواند براي بهره‌برداري در ميان‌مدت و يا بلندمدت از دستاوردهاي نشست وين صبر پيشه كند؟
تعهد ١+٤ با وجود تهديد ترامپ
خبرگزاري فرانسه نيز ترجيح داد وزن مثبتي به مذاكرات وين ببخشد و در اين باره نوشت: باقي‌ماندگان در توافق هسته‌اي روز جمعه اعلام كردند كه تلاش مي‌كنند صادرات نفت ايران به بازارهاي جهاني با وجود خروج امريكا از اين توافق ادامه پيدا كند. محمد جواد ظريف عزم آنها براي مقابله با فشارهاي امريكا را ستود. ١+٤ اعلام كردند كه به توافق هسته‌اي و كمك به رونق تجاري و تداوم سرمايه‌گذاري در ايران ادامه خواهند داد. نكته مهم در بيانيه وين اين بود كه طرفين بر تعهدهاي خود براي منتفع شدن ايران از فوائد اقتصادي برجام تاكيد كردند. اين در حالي است كه از زمان خروج امريكا از توافق هسته‌اي برخي از كمپاني‌هاي بزرگ اعلام كرده‌اند كه ترجيح مي‌دهند به كار اقتصادي در تهران پايان دهند. با اين وجود در حالي كه ترامپ مي‌گويد كمپاني‌هايي كه با ايران تجارت كنند را تحريم خواهد كرد اما اروپايي‌ها مي‌گويند سيستمي تعريف خواهند كرد كه امنيت كار كمپاني‌هاي اروپايي در ايران را تامين كند. هرچند كه در بيانيه اخير وين هيچ زمان مشخصي براي انجام تعهدهاي ١+٤ مشخص نشده است اما تاكيد شده كه اعضاي باقيمانده تلاش خواهند كرد كانال‌هاي مالي با ايران را باز نگاه دارند.
اروپا هنوز فرصت مي‌خواهد
مطالبه از ايران، تلاش از اروپا و در اين ميان زمان فاكتوري بسيار كليدي است. به نظر مي‌رسد كه اروپايي‌ها ابتدا كف امتيازها را در برابر سقف تعهدهاي ايران كه در برجام داده و همچنان نيز به آن پايبند است، مطرح كردند. پس از انتقادهاي بي‌پرده و علني رييس‌جمهور و وزير خارجه ايران، جزييات بيشتري در نشست وزرا مطرح و در اختيار ايران قرار مي‌گيرد. درحالي كه چهره‌اي مانند وزير خارجه فرانسه مي‌گويد تا ماه نوامبر توافق نهايي ميان ايران و ١+٤ بر سر بسته پيشنهادي طول خواهد كشيد. الجزيره در گزارش خود به زمانبندي مدنظر ظريف اشاره كرده و مي‌نويسد: وزير خارجه ايران از طرف‌هاي مقابل خواست كه تا پيش از آگوست و نوامبر تكليف اجراي تعهدهاي خود را مشخص كنند. الجزيره در ادامه مي‌نويسد كه وزير خارجه ايران اعلام كرد تهران و طرف‌هاي مقابل بايد وارد فاز اجرا شوند تا مشخص شود كه با توجه به تعهدهاي امريكا تا كجا مي‌توان پيش رفت. تحريم‌هايي كه پيش از همه ايران را تحت تاثير قرار خواهد داد تا ماه نوامبر بازخواهند گشت و به نظر مي‌رسد كه اروپا اين ماه ميلادي را به عنوان ضرب‌الاجل نهايي خود در نظر گرفته و قصد دارد در اين مدت رفتارهاي ايران در تحمل تحريم‌ها و باقي ماندن در برجام، اصرارهاي امريكا براي پيوستن همه به موج تحريمي جديدش عليه ايران و نتيجه مذاكره كره شمالي و امريكا را ارزيابي كند. خبرنگار الجزيره كه براي پوشش مذاكرات ايران و ١+٤ به وين رفته بود، در اين باره مي‌نويسد: در جهان ايده‌آل وقتي ديپلمات‌هاي ارشد كشورها دور هم جمع مي‌شوند بسته‌اي با جزييات كامل براي زنده نگاه داشتن توافق بايد ماحصل جلسه باشد. اما در اين موضوع گفتن آسان‌تر از عمل كردن است. شايد اروپايي‌ها هم به تنهايي ابزار كافي سياسي و اقتصادي براي حمايت از ايران در برابر فشارهاي امريكا را نداشته باشند.
فاصله اراده دولت‌ها تا تصميم كمپاني‌ها
خبرگزاري فرانسه در تحليل جداگانه ديگري نسبت به توانايي اروپا براي برآورده‌سازي هرآنچه ايران مي‌خواهد ابراز ترديد كرده و مي‌نويسد: به نظر مي‌رسد كه فرجام برجام در هاله‌اي از ابهام قرار گرفته است چرا كه فحواي كلي زمزمه‌هاي ديپلمات‌هاي ارشد كشورهاي باقيمانده در برجام اين بود كه نمي‌توانند همه خسارتي را كه از خروج امريكا از برجام ايجاد خواهد شد، جبران كنند. ١+٤ مي‌گويد مصمم به اجراي برجام است اما اين دولت‌ها توانايي كافي براي وادار كردن كمپاني‌هاي خود براي باقي ماندن در برجام را ندارند. خبرگزاري فرانسه در ادامه به تهديدهاي ايران در دو ماه گذشته اشاره كرده و مي‌نويسد: ايران اعلام كرده كه اگر از باقي ماندن در برجام منتفع نشود غني‌سازي ٢٠ درصدي را از سر خواهد گرفت. از سوي ديگر برخي مقام‌هاي ايران در چند روز گذشته تهديد كرده‌اند كه اگر اختلالي در صادرات نفت ايران حاصل شود، سايرين نيز نمي‌توانند به سهولت نفت خود را از منطقه صادر كنند. با وجود آنكه بسته پيشنهادي اروپا حداقل در ظاهر جزييات اجرايي ندارد فدريكا موگريني مي‌گويد كه مذاكرات به خصوص در زمينه اقتصادي ادامه خواهد داشت. با اين وجود برخي از ديپلمات‌هاي اروپايي در گفت‌وگو با خبرگزاري فرانسه گفته‌اند كه در جريان مذاكرات وين پيشرفت‌هاي فاحشي صورت گرفته به خصوص آنكه اروپايي‌ها وعده دادند فروش نفت ايران را تضمين كنند اما مشخص نيست كه اين تلاش‌ها انتظارهاي ايران را تامين كند يا خير.
تلاش براي حفظ ايران در بازار
واشنگتن پست نيز در گزارش خود وزنه تحليل را به سمت تمجيد تلاش‌ها براي باقي نگاه داشتن ايران در برجام سنگين كرد و نوشت: ٥ كشور در وين با ايران به توافق رسيدند كه مذاكرات را ادامه دهند و امنيت فروش نفت و گاز ايران با وجود تحريم‌هاي امريكا را تامين كنند. فدريكا موگريني، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا به خبرنگاران گفت كه كشورهاي باقيمانده در برجام به اين نتيجه رسيده‌اند كه حفظ اين توافق در راستاي تامين امنيت تمام آنها خواهد بود. اروپايي‌ها به اضافه چين و روسيه در حالي خواهان حفظ برجام هستند و در اين مسير از هيچ تلاشي فروگذار نمي‌كنند كه امريكا اميد داشت با خروج از برجام اروپايي‌ها و ايران را وادار به بازگشت به پاي ميز مذاكره و وارد كردن ساير اختلاف‌ها با ايران به مذاكرات هسته‌اي كند. چين نيز كه رابطه تجاري خوبي با ايران در دوره پسابرجام برقرار كرده به صراحت از عزم جدي كشورهاي باقيمانده براي حفظ برجام سخن گفت و وزير خارجه اين كشور تاكيد كرد اگر برجام از بين برود اين تنها ايران نيست كه متضرر خواهد شد بلكه اين مساله تاثير منفي بر روند صلح در خاورميانه نيز خواهد داشت.
نمايي از بسط تنش ميان امريكا و متحدانش
رسانه امريكايي نيوزويك نيز در گزارشي تفصيلي در‌اين‌باره نوشت: نشست وين نشان داد كه خروج امريكا از برجام، چين و روسيه را به اروپا نزديك‌تر كرده است. نشست وين ميان وزراي خارجه ايران و ١+٤ در حقيقت نوري بر تنش‌هاي جديدي بود كه در يك سال و نيم اخير ميان اروپا و امريكا ايجاد شده است. دونالد ترامپ در اين مدت هم از توافقنامه آب و هوايي پاريس و هم از چند توافقنامه بين‌المللي ديگر به انضمام برجام خارج شده و همين مساله انتقادهاي بسياري را از سوي متحدان سنتي امريكا متوجه دولت ترامپ كرده است. در حال حاضر نيز اروپايي‌ها به‌شدت نگران اين هستند كه ترامپ همانطور كه وعده داده با خروج از برجام آرام ننشيند و كمپاني‌هاي غيرامريكايي را نيز به دليل همكاري با ايران در دوره پسابرجام جريمه كند. ترامپ اعلام كرده كه معافيت از تحريم‌ها را به شركت‌هاي اروپايي و يا ساير شركت‌هاي فعال در ايران نخواهد داد و آنها بايد خريد نفت از ايران را به سرعت كاهش داده و به صفر برسانند.
نه ١+٤ به هوا و هوس‌هاي ترامپ
سرگئي لاوروف، وزير خارجه روسيه مي‌گويد كه طرف‌هاي اروپايي توافق برجام به همراه روسيه و چين براي ايجاد يك سازوكار ويژه براي حفظ تجارت با ايران مستقلا از واشنگتن توافق كردند. به گزارش تسنيم لاوروف در گفت‌وگو با خبرنگاران در وين گفت: «ما توافق كرديم كه كارشناسان كميسيون مشترك برنامه جامع اقدام مشترك (برجام) راه‌هايي را كه به ما اجازه مي‌دهند تا به تعهدات‌مان براساس اين توافق مستقلا از ايالات متحده پايبند بمانيم را بررسي كنند. كميسيون بايد راه‌هاي حفظ پيوندهاي تجاري و اقتصادي بين ايران و ديگر طرف‌هاي توافق را كه «به هوس‌هاي امريكا وابسته نباشد» توسعه دهد. تمامي طرف‌هاي توافق تصميم واشنگتن براي خروج يكجانبه از برجام را به عنوان «اقدامي نامشروع كه نبايد بديهي انگاشته شود» محكوم كردند. وزير خارجه روسيه در ادامه گفت: همه موافقت كردند كه بازگشت تحريم‌ها يك نقض اساسي مفاد توافق است. اين اقدام ايالات متحده چيزي جز نتيجه يك تحريك ناشي از وضعيت سياسي‌شده‌اي در خصوص ايران نيست. در اين نشست جمهوري اسلامي ايران همچنين بار ديگر بر پايبندي خود به توافق تاكيد كرده و وعده داد تا با آژانس بين‌المللي انرژي اتمي همكاري كند.
دفاع چين از منافع قانوني
وانگ يي، عضو شوراي دولتي و وزير خارجه چين پس از شركت در نشست وزراي خارجه درباره توافق هسته‌اي ايران در وين با رسانه‌هاي چين گفت‌وگو كرد. به گزارش تسنيم، وانگ يي گفت: شركت‌كنندگان با تصويب بيانيه مشترك مهم تصميم مسوولانه گرفتند. موضوع عمده اين بيانيه ادامه اجراي برجام و مخالفت با تحريم يك جانبه و دفاع موثر از سيستم منع گسترش سلاح‌هاي هسته‌اي است. در مساله هسته‌اي ايران، چين بر پيشنهاد پنج‌گانه زير پايبند است: نخست: مقررات بين‌المللي بايد رعايت شود. دوم: برجام بايد اجرا شود. سوم: از ثبات خاورميانه بايد دفاع شود. چهارم: تحريم يك جانبه بايد لغو شود. پنجم: گفت‌وگو و رايزني بايد ادامه يابد. وزير خارجه چين گفت: چين قاطعانه بر دفاع و اجراي برجام پايبند است و همواره به طور جدي مقررات و وظايف قيد شده در برجام را اجرا مي‌كند. چين هر اقدامي كه براي دفاع از اجراي برجام مفيد باشد را با تمام نيرو اجرايي مي‌كند. چين مايل است به اتفاق طرف‌ها با حفظ تبادلات و هماهنگي، براي دفاع از دستاوردهاي چند‌‌جانبه‌گرايي تلاش كند. ضمن اينكه پكن قاطعانه از منافع قانوني خود دفاع خواهد كرد.
سارا معصومي
اعتماد